Cơ chế hoạt động của dạ dày sau khi ăn: Phân tích toàn diện dưới góc nhìn sinh lý học
Dạ dày là một cơ quan rỗng có cấu trúc cơ trơn, đóng vai trò trung tâm trong quá trình tiêu hóa thức ăn. Nằm giữa thực quản và tá tràng, dạ dày không chỉ đơn thuần là nơi lưu trữ, mà còn là nơi diễn ra hàng loạt phản ứng sinh lý học có kiểm soát chặt chẽ. Hiểu rõ cơ chế hoạt động của dạ dày sau khi ăn giúp làm rõ cách cơ thể hấp thụ dinh dưỡng, đồng thời phòng ngừa các rối loạn tiêu hóa thường gặp như viêm loét, trào ngược hay rối loạn vận động dạ dày.
1. Hoạt động tiếp nhận và trữ thức ăn: Giai đoạn đầu của tiêu hóa dạ dày
Sau khi thức ăn được nhai và nuốt, nó đi qua thực quản và tới dạ dày thông qua cơ vòng thực quản dưới (LES – Lower Esophageal Sphincter). Tại đây, dạ dày bắt đầu thực hiện hai chức năng:
-
Chứa đựng tạm thời: Dạ dày có thể giãn ra đáng kể nhờ cấu trúc thành cơ đặc biệt, có thể chứa từ 1 – 1.5 lít thức ăn mà không tăng áp lực đáng kể bên trong.
-
Chuẩn bị tiết dịch vị: Sự hiện diện của thức ăn, đặc biệt là protein, sẽ kích thích niêm mạc dạ dày tiết gastrin – một hormone có vai trò thúc đẩy bài tiết acid và enzyme tiêu hóa.
2. Tiêu hóa hóa học: Sự phối hợp của acid, enzyme và hormone
2.1 Dịch vị dạ dày gồm những gì?
Dịch vị là hỗn hợp gồm:
-
Acid hydrochloric (HCl):
-
Do tế bào viền tiết ra.
-
Làm giảm pH xuống 1.5 – 3.0, hoạt hóa pepsinogen và tiêu diệt vi khuẩn.
-
-
Pepsinogen:
-
Được tiết bởi tế bào chính (chief cells).
-
Biến đổi thành pepsin trong môi trường acid, phân giải protein thành peptid chuỗi ngắn.
-
-
Chất nhầy bảo vệ (mucin):
-
Do tế bào cổ tuyến tiết ra.
-
Tạo một lớp bảo vệ niêm mạc khỏi tác hại của acid và pepsin.
-
-
Yếu tố nội tại (Intrinsic Factor):
-
Gắn kết với vitamin B12, cần thiết để hấp thụ vitamin này tại hồi tràng.
-
2.2 Điều hòa tiết dịch vị
Có ba giai đoạn chính điều hòa tiết dịch vị:
-
Giai đoạn đầu (cephalic phase): Kích hoạt bởi thị giác, mùi, vị và thói quen ăn uống (liên quan đến thần kinh X).
-
Giai đoạn dạ dày (gastric phase): Khi thức ăn vào dạ dày, gastrin được tiết ra kích thích tăng HCl.
-
Giai đoạn ruột (intestinal phase): Khi chyme xuống tá tràng, hormon như secretin và CCK được tiết ra để ức chế bài tiết acid, ngăn dạ dày rỗng quá nhanh.
3. Tiêu hóa cơ học: Co bóp và trộn thức ăn
Thành dạ dày có ba lớp cơ: dọc, vòng và chéo – phối hợp thực hiện các chuyển động:
-
Nhu động trộn: Co bóp thành từng đợt để nhào trộn thức ăn với dịch vị.
-
Nhu động đẩy: Đẩy chyme từng phần xuống môn vị.
-
Động tác nghiền cơ học: Làm nhỏ thức ăn để tạo hỗn hợp đồng nhất, dễ tiêu hóa ở ruột non.
Sau khoảng 2 – 4 giờ, chyme được đẩy dần qua môn vị vào tá tràng, tùy thuộc vào thành phần dinh dưỡng:
-
Carbohydrate: Rời khỏi dạ dày nhanh nhất (1–2 giờ).
-
Protein: Trung bình (2–3 giờ).
-
Lipid: Rời khỏi dạ dày chậm nhất (3–5 giờ), vì gây ức chế nhu động dạ dày thông qua CCK.
4. Vai trò phối hợp của hệ thần kinh và nội tiết
4.1 Hệ thần kinh ruột
-
Mạng lưới plexus thần kinh (Auerbach và Meissner) trong thành ống tiêu hóa điều khiển các chuyển động co bóp, tiết dịch và lưu lượng máu tại chỗ.
-
Hệ thần kinh ruột hoạt động bán độc lập nhưng có liên hệ với hệ thần kinh trung ương thông qua dây thần kinh phó giao cảm (chủ yếu là dây X).
4.2 Hệ nội tiết
-
Gastrin: Tăng tiết acid, kích thích co bóp.
-
Somatostatin: Ức chế tiết gastrin và HCl khi pH quá thấp.
-
Secretin: Giảm tiết acid, tăng tiết bicarbonate từ tụy.
-
Cholecystokinin (CCK): Giảm co bóp dạ dày, kích thích tiết dịch mật và enzym tụy.
5. Những yếu tố ảnh hưởng đến hoạt động của dạ dày
Yếu tố | Tác động lên dạ dày |
---|---|
Ăn quá nhanh | Tăng áp lực lên thành dạ dày, giảm hiệu quả co bóp |
Ăn không đúng giờ | Rối loạn tiết dịch vị, dễ gây viêm loét |
Căng thẳng kéo dài | Tăng tiết acid bất thường, giảm vận động nhu động |
Dùng rượu bia, NSAIDs | Làm tổn thương niêm mạc dạ dày, tăng nguy cơ viêm – loét |
Thiếu ngủ, ít vận động | Gây chậm tiêu hóa, đầy hơi, khó tiêu |
Kết luận
Quá trình tiêu hóa tại dạ dày là một hệ thống vận hành khoa học gồm hoạt động thần kinh, nội tiết, cơ học và hóa học. Mỗi giai đoạn – từ lúc tiếp nhận thức ăn, tiết dịch vị, nghiền trộn cho đến điều tiết chyme xuống ruột – đều được kiểm soát chặt chẽ. Sự rối loạn ở bất kỳ giai đoạn nào cũng có thể dẫn đến các bệnh lý như khó tiêu, viêm loét dạ dày – tá tràng hoặc trào ngược.
Việc hiểu đúng cơ chế hoạt động của dạ dày là nền tảng quan trọng để xây dựng lối sống lành mạnh, chế độ ăn uống khoa học và phòng ngừa các bệnh lý tiêu hóa mạn tính.